يقول الغزاليّ : ليس فى الوجود – تحقيقا – إلّا الله وأفعاله

وتحت عنوان (حقيقة الحقائق) يقول الغزالي فى كتابه ‘ مشكاة الأنوار ‘ ومن هنا يترقّى العارفون من حَضيض المجاز إلى ذَروة الحقيقة، واستكملوا معراجهم، فَرَأَوْا بالمشاهدة العِيَانيّة – أن ليس فى الوجود إلّا الله -، وأنّ كلّ شيئ هالك إلّا وجهه، لا أنّه يصير هالكا فى وقت من الأوقات ، بل هوهالك أزلا وأبدا، إذ لا يُتصوّر إلّا كذلك، فيكون الموجودُ وجهَ الله فقط، (مشكاة الأنوار للغزالي، ص 69

பிரபஞ்சத்தில் அல்லாஹ்வையும், அவனின் செயல்களையும் தவிர வேறு ஒன்றுமே இல்லை.
”ஹகீகதுல் ஹகாயிக்” எதார்த்தங்களின் எதார்த்தம் என்ற தலைப்பில் தனது “மிஷ்காதுல் அன்வார்” என்ற நூலில் பின்வருமாறு கூறியுள்ளார்கள்.

“இவ்விடத்திலிருந்து இறை ஞானிகள் எதார்த்தத்தின் சிகரத்துக்கு உயர்கின்றார்கள். தமது வெளிக் கண் கொண்டு சிருட்டியில் அல்லாஹ் தவிர வேறு எதுவும் இல்லை என்ற உண்மையையும், அல்லாஹ் தவிர அனைத்தும் இல்லாதவை என்பதையும் கண்டு கொண்டார்கள். அதாவது சர்வ சிருட்டிகளும் என்றாவது ஒரு நாள் அழிந்து போகும் – அழிந்து போகக் கூடியவை என்ற கருத்தின் அடிப்படையிலன்றி அவை முக்காலத்திலும் , எக்காலத்திலும் இல்லாதவைதான் என்று கண்டு கொண்டார்கள். ஆகவே, சென்ற காலம், நிகழ்காலம், எதிர் காலம் ஆகிய இம்மூன்று காலங்களிலும் அழிந்தவைதான் – இல்லாதவைதான் என்பதையும், அல்லாஹ் மட்டுமே உள்ளான் என்பதையும் அறிந்து கொண்டார்கள்.

மிஷ்காதுல் அன்வார், பக்கம் 69

!أيّها العالم المنكر وحدة الوجود والمكفّر  قائليها ومصدّقيها

هل فهمت ما يقول الغزالي؟ يقول إنّ الخلق عدم محض، أي معدوم فى الحقيقة وفى نفس الأمر، وإنّ الموجود فى الحقيقة هو الله وحده وأفعاله – أي وجوده – ، هذا هو الحقّ الّذي أجمع عليه أهل التصوّف والعرفان، وأمّا المرئيُّ بالعين – عين الوجه والبصرِ الظاهر فخيال ووهم، كالحباب، والموج، والثلج، لأنّ الحباب والموج والثّلج كلّها ماء فى الحقيقة بلا خلاف،ولكنّه يُرى حبابا وموجا وثلجا، هل تعرف حقيقة الخيال؟ ولو لفظته؟ وإن عرفت الخيال – حقيقته – لقُلْتَ وأنت على ذروة جبل معنى الكلمة الطيّبة لا موجود إلّا الله، وصِحْتَ بأعلى صوتك وأنت قائم على المنبر لا موجود إلّا الله، ولكنّ الحجاب الّذي على وجه قلبك حَجَبَك عن معرفة الله، وعن رؤيته فى المظاهر الخلقيّة، فمَتَى خَرَق الربّ تعالى الحجاب الّذي عليك رأيت الخلق حقّا، والثّلج والحباب والموج ماءً، ورأيت الحقّ حقًّا والباطلَ باطلا، هل تُقدّم صدرك أن تقول إنّك أعلم وأفقه من الغزاليّ؟ أو تقول إنّه كافر كما يقول الوهّابيّون؟ أو تقول إنّه مجنون؟ كلّا ثمّ كلّا، إنّك أخسأ عندي وأحقر من الحمار الّذي يركبه الغزاليّ، فاترك تعصُّبك إن كنت متعصّبا أو تعنّتك إن كنت متعنّتا، واخرج من ظُلمة الوهم إلى نور اليقين